شب چله (شب یلدا)

این شب، در ادبیات فارسی از دیر باز به شب یلدا معروف بوده است.آن طور که بر می آید مراسم شب یلدا ریشه در آیین زرتشتی دارد و به غیر از افغانستان در ایران ترکیه، ترکمنستان،تاجیکستان و هند نیز هنوز برگزار می شود.

در گذشته های کشور ما، در شب یلدا (که طولانی ترین و گاهی اوقات سردترین شب سال است و آن را «چله» هم می گویند) عده ای با صمیمیت و گرمی گردم هم جمع می شدند.
بزرگترها برای سایرین داستان های حماسی از جمله داستان های شاهنامه را تعریف می کردند و در کنار آن تفألی به حافظ می زدند. سکندر نامه خوانی شهنامه خوانی و بزم های شیرین مثنوی از جمله بدیهیات در شب یلدا در برخی از ولایت ها و روستاهای افغانستان بود.
از دير باز مردم براي اين شب ميوه هاي خاصي مانند تربوز(هندوارنه) و انارتهيه مي ديدند.
هر چند این سنت تا هنوز به همان شکل در روستا های افغانستان حفظ شده است؛ اما امروز بسیاری از جوانان در شهر ها چیزی از آن نمی دانند یا کمتر می دانند جوانی که برای خرید کارت جشن کرسمس(سال نو عیسوی) به یکی از فروشگاه های شهر نو آمده بود به پاسخ خبرنگار روزنامه پیمان گفت که من چیزی در این مورد نمی دانم.

 

اما پویا رشید بهزاد، دانشجوی دانشکده زبان و ادبیات دانشگاه کابل به خبرنگار ما گفت:»همین قدر می فهمم که امشب شب یلدا و دراز ترین شب در طول سال می باشد. وی افزود که شنیده ام که قبلا از این شب تجلیل می کردند؛ اما امروز جز نام آن چیزی باقی نمانده است.
سید مختار علی حمیدی جوان دیگری به خبرنگار ما گفت: در گذشته مردم در این شب، شب نشینی نموده و دراز ترین شب را با بیدار خوابی در زندگی شان تجربه می کردند که چگونه یک شب دراز می گذرد. وی می گوید «هر چند اکنون مثل گذشته از این شب تجلیل نمی شود؛ اما من خودم یک بار با جمع دوستانم از این شب تجلیل کردیم.»
باوری هم وجود دارد که شب یلدا را شب عاشقان خوانده اند و این در اشعار شاعران نیز تبلور یافته است. گفته می شود عاشقان در آرزوی وصل به معشوق خویش در این شب بوده اند که طولانی ترین و تاریک ترین شب می باشد.
این که چرا اکنون این سنت باستانی به گونه ای به فراموشی سپرده شده و مردم کرسمس، روز عاشقان و ده ها مورد غربی را می دانند؛ اما از سنت های پایا و دل انگیز باستانی خویش نمی فهمند، پرسش جدی است. رضا افشار دوکاندار در شهرنو می گوید: ما در شرایطی قرار گرفتیم که بسیار چیز ها را فراموش کردیم. سی سال جنگ در افغانستان باعث شد تا ما این سنت های باستانی مان را فراموش کنیم.
خانم جوانی که از ذکر نامش خود داری کرد به خبرنگار ما گفت: جنگ در افغانستان شب و روز ما را مثل شب یلدا تار و تاریک ساخته و بدبختی های مان مثل این شب طولانی است؛ اما از صفای شب یلدا دیگر خبری نیست. فردین جوان دیگری می گوید: ما از بزرگان شنیده ایم که در گذشته ریش سفیدان در این شب دور هم جمع می شدند و کتاب می خواندند و میوه می خوردند و دیگر چیزی نمی دانم.
محمود دوکان دار می گوید که این جز فرهنگ کهن ماست و در گذشته ها در بدخشان، هرات، کابل، بلخ و پنجشیر تجلیل می شد.
در قاموس ها آ مده است: «يلدا واژه ای است سريانی به معناي «زايش»(تولد) و آن نام شب نخست زمستان و شب پايانی پاييز است. در گاه شمار كهن آن را اول جدی و آخر قوس آورده اند . می گویند: در آن شب يا در شامگاه آن شب، آفتاب به برج جدي وارد مي شود «در بسیاری از نبشته ها ذکر شده است که يلدا شبی را گويند كه از آن درازتر نباشد و آن در آخر فصل پاييز است.
همچنان استفاده از واژه شب یلدا در ادبیات و اشعار شاعران نیز کار برد داشته است که به گونه نمونه چند بیت ذکر می گردد:
چون حلقه ربايند به نيزه تو به نيزه
خال رخ زنگي بربايي شب يلدا
عنصری
گر نیابد خوی ایشان در نیابد خلق را
روز روشن در بر دانا شب یلدا بود
ناصر خسرو
نظر به روی تو هر بامداد ، نوروزی ست
شب فراق تو هر گه که هست ، یلدا یی ست
سعدی
می کند زلف دراز تو به دل های حزین
آنچه با خسته روانان شب یلدا نکند
صائب
آری که آفتاب مجرد به یک شعاع
بیخ کواکب شب یلدا برافکند
خاقانی
من از روز جزا واقف نبودم
شب یلدای هجران آفریدند
فروغی بسطامی